La veduta dello scoglio dell'Isola tratta da "Voyage pittoresque" di G. C. Richard,
abate di Saint-Non (1778). Disegno di Destréz, incisione di Chatelet

S. Maria dell'Isola e S. Maria de Latinis
nel manosritto di Francesco Sergio

a cura di Salvatore Libertino

---

Translatio Sacrae Statuae Sanctae Mariae, ad Presepe sive S. Mariae de Insula

Si racconta che la statua della Madonna sia stata scaricata al porto da una nave che solo liberandosene ha potuto proseguire il suo viaggio. Fu poi trasportata sullo scoglio dell'isola e deposta all'inizio della scala sulla pietra viva che i visitatori baciavano e su di essa si distendevano con devozione ed erano liberati da dolori in particolare al ventre. Si decise allora di custodirla in una vicina grotta e, poichè la statua era più alta dell'incavatura, di segare la parte inferiore. Si ruppero così le prime tre seghe. Poi il falegname rimase mutilo delle braccia. Il vescovo e il sindaco che avevano preso tale decisione trovarono ambedue morte improvvisa. Questa volta la statua della Madonna insieme a quelle di San Giuseppe e del Bambinello furono trasportate sulla sommità dello scoglio fino all'altare maggiore dell'antica chiesa benedettina e quindi non soggetta alla visita vescovile. Vi si fa festa il 15 agosto e l'8 settembre.

Ex antiqua etiam traditione a nostris antenatis posteris demandata extat relicta memoria, quod statua, seu imago B. Maria ad Presepe, quae extat in ecclesia supra Insulam divinitus Tropeam fuisset translatam cum quaedam navis in portum appulsa fuisset, & post dies multos volens e portu exire; iterque suum feliciter peragere; itaque pluries tentantes e portu solvere navim velis vento datis vedentibus in navi de mari elatis navis extabat aesidupliciter in portu ancoris fundata esset. Tunc navis Praefectus, nautaeque omnes perscutrantes scutrinio quidnam hoc esset, quod mirum, quodve portentum foret. quod mercaturarunt genus, quodve vehimus in navi dicire quaeso. Recordatus igitur Paefectus nautis mandavit Arcam in navi removere, illamque e navi deducere quod et magistratui, Praelatoque civitatis retulit, quae ipsis eveniebat, ex quod quamdam statuam B. Mariae Virginis in navi vehebat. Tunc Magistratus ac Episcopus e navi ad terram deducere statuam mandavere, qua ad littus deducta statim navis e portu soluit, existimantes omnes statuam B. Mariae elegisse hic suam domum.
Deducta e navi ad littus statuam ad ad consilium & magistratus & preesulis, ubi ponendaesset elegerunt Monasterium super Insulam quod Basiliorum Ordinis erat ex multis elapsis seculis sub nomine Menna. In ecclesia extabat quaedam concameratio quae potius grippta dici poterat, & ad mensuram statuae erat valde inopportuna unde statuarunt serra recidi, ut intraret in ea conca meratione. Mirandum in modu evenit quod plures serrae erupte fuerunt et artifex remansit mutilus bracchijs, & magistratus, cun episcopo repentina morte periere, quo casu tota civitas contremiscens, & de eventu miraculi stupida, devotio coepit ad illam sanctam imaginem.
Ex eadem traditione habemus, quod haec statua iam e navi ad littus de ducta posita fuit in principio scalae ipsius Insulae, & collocata supra quoddam saxum quadratum, quod erat a parte sinistra scalae, quam ipse recordor ibi extitisse, et fuisse summae devotionis apud Cives, ita ut quisque ascendens ad ecclesiam prius osculabatur saxum supra quod posita fuerat statuam B. Mariae virginis, ac quasi quisque diceret illud P. sal. 131 Adorabimus in loco ubi steterunt pedes eius. Praeter hanc devotionem ad hoc saxum; erat enim in tali conceptu apud nostros antiquos, quod qui dolore ventris patiebatur & supra saxum ventre cubatus sanabatur eo ventris dolore, quod mihi pluries eveniebat, & ad illud cubans, gratiam doloris consequebar, Quod saxu ex multis annis iam ablatum fuit. En humanae miseriae effectus. Quae sunt proba auferunt improba augentur.
Haec ecclesia non est iuris dictionis episcopi, sed nullius diecesis subiecta ad visitationem; tempore autem Ill.mi Divini D. Caroli Maranta nostro Cath. episcopi, fuit ipsa in praesentione visitationis, & cum effectu eam visitavit, verum Patres Ordinis Sancti Benedicti Romae se defenderunt, & fuit decisum ad eorum favorem.
Extabat haec statua cum Infantulo Iesu & Divo Ioseph in oscuro quia Gripta erat & vix status conspiciebantur. Non multis ab hinc annis, & proprie in elapso saeculo cum consensu Patrum Ordinis S. Benedicti diruperunt concamerationem, & in meliori situ eas collovaverunt, quae statuae conspiciuntur commode, & stant cum omni decore, & ornatu.
Haec ecclesia est antiqua, & eius consecratio fuit facta sub die 23 mensis Aprilis anni dicato divo Georgio.
 
 

Consecratio Ecclesiae S. Mariae de Latinis

Si racconta che la chiesa fu consacrata personalmente da Callisto II, venuto in Calabria con l'intento di riconciliare i fratelli Ruggero e Guglielmo, nel mese di maggio dell'anno 1120. Alcuni fanno risalire la consacrazione al giorno di San Giovanni, altri invece il 3 maggio, giorno dedicato all'inventione della Santa Croce, di cui ancora oggi si perpetua la più antica festa popolare tropeana u tri da cruci, tanto è vero che i visitatori prima di accedere all'interno della chiesa di Santa Maria de Latinis giravano tre volte intorno ad una grande croce di legno, istallata sopra una colonna, nei pressi della chiesa. All'inizio tale tradizione era riservata esclusivamente alle donne, poi anche gli uomini assieme alle donne incominciarono a fare tre giri intorno a quella croce prima di entrare in chiesa.
La chiesa aveva la porta rivolta verso occidente e l'altare verso oriente. Si decise quindi di invertire i versi e la Madonna che era dipinta sul muro dell'altare fu intagliata da Giuseppe la Ruffa e fu appesa, incorniciata, nella parte opposta.
Si racconta anche che alcuni banditi si rifugiarono all'interno della chiesa rifiutandosi di arrendersi fino a che il governatore non puntò loro un cannone. Allora si arresero al vescovo che decise di lasciarli liberi.

Haec Sancta Ecclesia S. Mariae de Latinis est consolatio civium, Nam est tempus aestivum in umbra ipsius, vel mane sit vel vespere semper cives fruuntur zephiris aquilonaribus, si hyemale fores ad solis radios refocillantur animi, cum sit locus aliquantulum eminens, & ad aspectu civitatis valde opportunus. Antiquo more aedificata fuit terga voluendo civitati: apparebat civibus quid praeiudiciale statuerunt, eam moderari, ut terga ad occidentam verteret nimirum ubi erat altare fieret ianua principalis, & imago B. V. Mariae extaret aspiciens civitatem. Quod factu est, ut artificio, modo & industria magistri Ioseph la Ruffa mei avunculi sortiretur effectus exoptatus a civibus.
Imago B. V. Mariae, suisque Infantuli Iesu, Beatissimus Ioseph, & Divae Dominicae depicta erat in pariete dictus magister Ioseph incidit parietem quia incidendus erat ad efformandam ianuam ecclesiae integro permanente toto picturae imaginu spatio illud tabulis, funibus ac alijs lignis amplexum supra currum, vel vedam ad hoc manufactam, transtulit illud fabriae spatium ab oriente ad patrem occidentalem ecclesiae, quod firmiter restauratum omnibus civibus contentis permansit.
Omni enim pictorum ordine hanc V. Mariae imaginem pietam fuisse existimo nam siquis eam contemplando miretur utique eo modo, quo severtit homo eo modo eam miratur, & quomodoliber eam spectat spectatur ab ea.
Quod autem dicatur haec ecclesia Sancta Maria de Latinis, utique quisque remanet nulla sui cogitatus resolutione contentus.
Haec ecclesia sine aliquo dubio est antiqua haec enim Provincia Magna Grecia vocabatur, necesse habebant cives habere ritum graecum, ac etiam habere ritum latinum uti est in alijs civitatibus, & forsitan posset esse hoc ante unionem ecclesiae latinae cum ecclesia graeca.
Quod autem sit antiqua patet, nam regnante in hac nostra Calabria, etiam sarcenis fugatis, Rogerio Comite ipsius Calabriae, qui aviditate, & avaritia dilarandi suum imperium, acquirendo alias regni provincias, confregit fratrem suum Vuillelmum, Apulia adipiscens. Quod causa fuit, ut eorum frater Calistus II Pontifex Maximus Roma Tropeam appulsus, causa inter fratres pacem pertractandi. At Rogerius, qui Mileti morabatur, fratri suo Calisto obviam ire statuit. Et quia huius nostrae civitatis benevolus erat Rogerius cum multum dedisset ecclesiae Tropeensi & praecise fecisset eam suffraganeam Archiepiscopo Rheginensi, & pro Diocesi dedisset multas terras, casales, & oppida, ipsique ecclesiae totum confirmatum a Pontifice, hanc ecclesiae Sanctae Mariae de Latinis solenni ritu, solemnique pompa, ut decebat ecclesiae & Pontifici consecravit in mense Maio anni 1120 cumulans eam spiritualibus retributionibus nimirum plenariis indulgentijs; At quia incuria huic civitati semper regnavit, memoria earum una cum bulla consecrationis de perdita fuit, ut sciatur proprius indulgentiarum dies.
Hoc etiam habetur ex antenatorum traditione, praeter ea quae afferunt historiae, & quia dies consecrationis ignoratur. Devoti ad hanc imaginem, ut indulgentias consequerentur, omnes dies mensis Maji ad ecclesiam hanc venerandum adveniunt. Ex communi, et antiquorum opinione constat, quod consecratio huius ecclesiae fuit in die festino Sancti Ioannis ante portam latinam & videtur habere de verisimili. Alij asserunt in die Inventionis Sanctae Crucis quia ex antiquo mare, omnes, antequa ecclesiam ingrederentur ter circum ibant crucem, quae posita est ante portam ipsius ecclesiae, & hoc fere a feminis servabatur, quamquam usque modo a pluribus observatur.
Memini cum pubes essem, quod duo foriundicati ex hac capitaniali curia, & regia audientia cum ad hanc ecclesiam convenissent causa suas accomodandi inquisitiones sub cuiusdam viri nobilis patrocinio. Quo praecognito a propraefecto gubernatoris hanc ecclesiam violenter tentavit introire, ut eos salvem(ni aliud) armis privaret. Unde ab inquisitis praemonitus, ne in ecclesiam intraret, violenter ausus fuit in eam ingredi, ictu sclopi magni medium caput vicipraefecto gubernatoris inciderunt, retinenti pedes ad supremum gradum, & caput medium ad infimu starimque mortuus extitit.
Quo facto ira percitus gubernator obsidione circum vallare fecit ecclesiam, ne dum a suis satellitibus, verum a militibus battalionis civitatis, nec non praecedente praecone per civitatem, & suburbia ab omnibus utriusque gremijtam nobilibus, quam popularibus, & omnis generis civibus. Ira ut unius dici intervallo spectaretur campale bellum, ianua autem ecclesiae pandens erat, (omnes enim pendentes animis erant) mandavit gubernator fasciculos afferri lignorum ut incenderetur, quo non contentus mandavit afferri tormentum aeneum, ut eructione ad terram dirumperetur ecclesiae, & ad omnia gubernator intererat praevenerat magistratus civitatis damnum quod afferri, & evenire posset universitati ab inquisitis de ecclesia, exasperatione commotis. Per nostrae civitatis sindicum nomine suae regiae, & catholicae maiestatis fuit praecepto, & ordine, ut civitatem adiret, alias de quodam damno protestatur. At gubernator mandato sindici obtemperavit, civitatem ingrediendo; tamen ad ecclesiae obsidionem assistebat magistratus lignorum fasciculis, & tormento aeneo paratis.
At viri inquisiti in ecclesia praenatescebant detendentes ecclesiam, ne violentiam, aut iniuriam afferent, qui erant deforis in obsidione. fuit interim peraliquem relatum, ut setraderent in manibus regij gubernatoris alias incenderetur ecclesia, & ictibus tormenti gnei dirumpendo ac demoliendo ecclesiam, permanebunt in pabulum mortis; Ac illi de iuntus responsu dedere, se velle tradere manibus curiae ecclesiasticae, quod et factum est ut sedente in epali sede D. Ioanne Lorano suus Vicarius Cuzzolino, eos se sibi tradere fecit statim de eventu fuit facta certior S. Congregatio Immunitatis, & Roma fuit decisum, quod ij, qui in carceribus curiae episcopalis erant restuantur eidem ecclesiae S. Mariae de Latinis, primo quia omni modo, & iustitia fruantur immunitate ecclesiastica, 2°. quia resarcienda erit iniuria facta ecclesiae. 3°. quia defenderunt ecclesia, Sacra Immunitatis congregatio defendit eos. Detulerunt de carceribus delinquentes ad ecclesiam S. Mariae de Latinis, ibique restitutionis, & reintegrationis, iniuriae sacrae ecclesiae fuit stipulatus actus, & postea percontatutus actorum magister curiae episcopalis, quo hinc libeat nobis pro maiori securitate, & vestra cautela deportari. Sit enim mandat S. Immunitatis Congregatio responderunt usque ad confines territorij, et proprii ad Santae Mariae de Loreto, & pentibus testibus mandatum fuit curiae episcopalis satellitibus, corumque praefecto, illic delati delinquentes se seruavere.
Quam autem sinistram obiurgationem curia epalis Roma sensierit ipsi viderunt quare non usi fuere de curia fulmine excommunicationis in obsidione illius ecclesiae contemplativi autem dixerunt quia ecclesia erat in sua diocesi, & nam erat de sua diocesi.
Aliud dignum memoriae mandatum prodigium huius SS.mae Virginis de Latinis sub anno vi fallor 1635 grassantibus bellis in Sicilia, et proprie prope Messanam. A' Gallica classe in nostro territorio abblata fuere quaedam animalia nemirum bonum caprarum, ovium, & similium pro usu carnium, qui perdiderant sua animalia, scrutabantur quomodo & quo ductore id evenerat. Erat in actu ad regalia servitia quidam nobilis nostrae civitatis D. Caesar Fazzari praefectus peditum. Vulgo quia juvenis erat, vocabatur Capitanello. Capitanello similiter vocabatur, qui fuit Ductor Gallicae Classis. & sub aequivoco refuderunt infamiam nostro peditum praefecto quatenus fuisset Gallicae Classis ductor, et qui animalia amiserant invalescebant in eum, consanguinei secus invalescebant contra alios, qui animalia perdiderant.
Ivualescebat inter ambas familias maximus livor, & odium. Angelus quidam minister regius non inveniens causam nullam inter ambas familias, nam quomodo se gerere debeant dedit consilium. Sabbato vigilia pentecostes ante hanc ecclesiam ut vere appareret miraculum quatuordecim de una familia & quatuordem de altera ad invicem cum parvis sclopis viginti octo ictus cum eis eiecerunt nullo offensione percusso. Minister ille factus certior de eventu civitam petijt, & in sancta pace eos reduxit. Primo, et perse fuit aestimatum miraculum huius S. Imaginis, et 2° pro quiete civitatis.